Şəbəkə
Protokolları
Protokol-eyni adlı səviyyədə (eyni layerdə)
informasiya mübadiləsinin idarə olunması qaydasıdır.Yəni, müxtəlif tipli,
müxtəlif əməliyyat sistemli kompüterlərin ünsiyəti nəticəsində ortaya
uyğunluq problemi çıxır. Bu problemi aradan qaldırmaq məqsədi ilə informasiya
mübadiləsinin təşkili üçün vahid qaydalar, yəni vahid standart (protokol)
işlənmişdir.Kompüterlər arasında əlaqə səviyyələrin
(layerlərin) protokollarının mübadiləsi vasitəsi ilə yerinə yetirilir.Hər bir
səviyyənin protokollarına bir sıra tələblər qoyulur.Bu tələblərin yerinə
yetirilməməsi protokolun fəaliyyətinin dayandırılması və bütün sistemin işinin
sona çatmasına gətirir.Qoyulan tələblər arasında ən vacibi imtinalara qarşı
dayanıqlıq xassəsidir.Bu xassə protokolların ayrı-ayrı aparat və proqram vasitələrinin
imkanlarına qarşı yüksək dayanıqlığını təmin edir.Protokolun qoyulan tələblərə
uyğun gəlməsini yoxlamaq üçün onu sınaqdan keçirirlər.Bu sınaq ratifikasiya adlanır.Ratifikasiya nəticəsində
protokolun qoyulmuş məsələlərin yerinə yetirilməsini təmin edib-etməməsi
haqqında məlumat alınır.
İnternetdə əsas protokol TCP/IP protokoludur(Transmission Control Protocol/Internet
Protocol-verilənlərin nəqlinə nəzarət/internet protokolu).İnternet TCP/IP
protokolu əsasında kompüterlərə, informasiya resurslarına, elektron poçt
xidmətlərinə, elanlar lövhələrinə və müxtəlif diskussiya qruplarına çıxışı
təmin edir.Bu protokollar steki asağı səviyyədə fiziki və kanal
səviyyələrinin,yuxarı səviyyədə isə tətbiqi səviyyənin protokollarını(FTP,Telnet,poçt
protokolu SMTP,WWW hipermətn servis xidmətini və s.) təşkil edir.
Şəbəkələrarası IP(Internet Protocol) protokolu ünvanlaşdırmaya “cavabdehdir” və
şəbəkədə paketlərin hərəkətini təyin edir.IP protokolu verilənlərin bir
kompüterdən digərinə çatdırılmasını təmin edir.Onu marşurutlaşdırma protokolu da
adlandırırlar.Faylların ötürülməsi prosesində paketlərə
bölünməsini IP protokolu və alınma prosesində isə faylların
toplanmasını təmin edən protokol isə TCP protokoludur.Bütün prosesi isə TCP protokolu idarə edir.TCP protokolu
xəbərləri porsiyalara bölür.
Xəbəri ünvana çatdırmaq üçün onu ünvanlaşdırmaq lazımdır.TCP/IP stekində
3 tip ünvandan istifadə edilir:lokal(aparat ünvanı da
adlanır), IP(internet Protocol) ünvan və işarə domen
adlar DNS(Domain Name System).İnternet şəbəkəsinə
qoşulmuş hər bir kompüter unikal ünvana malikdir.İnternetdə verilənlərin
ötürülməsi üçün rəqəm IP və işarə tipli ünvanlardan istifadə edilir.Şəbəkə
səviyyəsində paketlər IP ünvanlar vasitəsi ilə ötürülür.IP ünvanlar
bir-birindən nöqtə ilə ayrılan və okted adlanan 4 ədəddən ibarətdir.Hər bir
ədəd 255-i aşmamalıdır.Məsələn, 104.24.74.190 hər hansı bir kompüterin IP
ünvanı ola bildiyi halda, 104.258.76.185 isə IP ünvanı ola bilməz. IP
ünvanlar administrator tərəfindən təyin edilir.IP ünvanlar soldan sağa oxunur.
Ünvanın 1-ci hissəsi şəbəkənin,2-ci hissəsi isə qovsağın nömrəsini
təyin edir.Şəbəkə nömrəsi xüsusi internet mərkəzinin İnterNIC (Internet
Network Informasion Center) zəmanəti ilə təyin edilir.Başlanğıc ünvan
marşrutizatora kompüterin hansı şəbəkəyə aid olduğunu göstərir.Rəqəm ünvanı
kompüterlərin mübadiləsi zamanı istifadə olunur.İnsanlar arasında çox zaman
işarə tipli ünvanlarından istifadə olunur.Ona görə də şəbəkədə kompüterlərə
adlar mənsub edilir.İnternetdə kompüterlərin ünvanı DNS(Domain Name System)
adlanan adların domen sistemindən istifadə olunur.DNS internetdə işlənmə
prosesində istifadəçilərin işini asanlaşdırılır.İnternet adları DNS serveri
vasitəsilə rəqəm formasında ifadə olunan həqiqi ünvanlara çevrilir.Həmin
ünvanlara IP ünvanları deyilir.DNS serveri əks çevirməni də,yəni IP
ünvanını domen adına çevirməni də aparır.Bu zaman kompüterə müraciət edərkən
qovşağın rəqəm ünvanlarını yadda saxlamaq lazım gəlmir.
Şəbəkə (Network) nədir?
Bir-biri ilə müəyyən qanunlar çərçivəsində cihazların yaratdığı
sturukturdur.
Şəbəkələr böyüklüyünə görə iki yerə ayrılır:
1) LAN (Local Area Network): LAN-lar sürətli, təhlükəsiz
və balaca bir sahəyə yayılmış olan lokal şəbəkələrdir.
Məsələn: ev də, şirkət də olan şəbəkə
2) WAN (Wide Area Network): Bir-birindən uzaq məsafədə
yerləşən LAN-ları birləşdirməklə əmələ gələn şəbəkədir. Məsələn: internet
şəbəkəsi
Yuxarıdakı
şəkilə nəzər yetirək, o LAN-ların ətrafında olan kompüterlərin şəbəkəsi
LAN-dır. Tutaq ki, hər bir LAN bir evin
şəbəkəsidir. Bu evlərin hamısının yəni bir binanın şəbəkəsi artıq WAN-dır.
OSİ Modeli
Model OSİ Model OSİ Open Systems
Interconnection basic reference model – Açıq sistemlərin qarşılıqlı
əlaqəsi üçün əsas istinad modelidir. 1983-cü ildə qüvvəyə minib. Praktikada
istifadə olunmur. Ama nəzəri baxımnan, öyrənmək üçün, və şəbəkə problemlərini diaqnostika
etmək üçün çox faydalıdır. Model 7 səviyyədən ibarətdir.
Cədvəldə beynəlxalq dildə və bizim dildə göstərilib. Hər səviyyədə özünə məxsus
ölçü vahidi qeyd olunub. Səviyyələr arasında qarşılıqlı əlaqə prinsipini başa
düşmək üçün bu sxemə baxaq.
Xost1 və Xost2 hər hansı avadanlığlarımızdı. Xost1 məlumatları Tətbiq etmə
səviyyəsinə göndərir.O isə öz növbəsində Prezentasiya səviyyəsinə ötürür və s.
Və cavab olaraq Xost2-dən məlumatlar geri qayıdır. Məlumatın ötürmə yeri hər
hansısa naqil KAT5 və ya KAT6 ethernet kabelidir.
İndi isə gəlin
Model OSİ səviyyələri haqqında danışaq:
7ci Tətbiq etmə səviyyəsi(Application) Tətbiqlər,proqramlar
ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini qurur: http, https, ftp protokolları və
s İnformasiya növü –
məlumat. Qeyd edək ki,internet explorer,Chrome,Opera,Mozilla kimi brauzerlər
tətbiq etmə deyil.
6cı Prezentasiya səviyyəsi(Prezentation) Məlumatın
formatına cavabdehdir: Məsələn bu şəkil, video, şifrələnmə və s.ola bilir. İnformasiya növü – məlumat
5ci Seans səviyyəsi (Session) Əlaqənin yaradılmasına
cavabdehdir Seansın yaradılmasını və bitməsini idarə edir İnformasiya növü – məlumat
4cü Transport səviyyəsi Məlumatların çatdırılmasıni
yerinə yetirir. Çatdırılma qarantiyalı və ya qarantiyasız ola bilir. Yəniki,
birdən məlumatlar çatdırıla bilməsə onlar yenidən göndərilir. İnformasiya növü – Seqment və ya
Dataqrammadır. Seqment qaraniyalı çatdırılma üçün.
3cü Şəbəkə səviyyəsi (Network) Məntiqi ünvanlama,
adresləmə həyata keçirir. İP- adreslər ilə işləyir. Avadanlığ: Marşrutizator
(router) İnformasiya növü –
paket
2ci Kanal səviyyəsi (Data Link) Fiziki ünvanlama,
adresləmə həyata keçirir. MAC- adreslər ilə işləyir. Məlumatın başlanma və
sonunu qərarlaşdırır. Avadanlığ: Kommutator (switch), şəbəkə kartı. İnformasiya növü – kadr, freym
1ci Fizikal səviyyəsi (Physical) Bitləri
göndərir və alır. Məlumatın ötürülmə yeri ilə işləyir. Məsələn ,optik kabel,
mis kabel. Məlumatları siqnal şəkilində təqdim edir. Məlumatların bir nöqtədən
başqa nöqtəyə ötürmə və qəbuletməsinə cavabdehdir. Umumiyyətlə bildiyimiz kimi
siqnal 0 və 1-lər şəkilində ötürülür.Və 1 yüksək siqnal 0 isə kiçik
siqnaldır.Amma 0 siqnalın olmamağı anlamına gəlməz. Məsələn bir nöqtədən 5 volt
bu 1, digər nöqtədə isə 1 volt bu isə 0 kimi başa düşülür. Fizikal səviyyənin
borcudur ki, siqnal gələndə 5 voltu görəndə 1 kimi 1 voltu da görəndə 0 kimi
qəbul etsin. Qarışdırmasın. Avadanlığ: Xab, antenn Wi-Fi İnformasiya növü – bit